شرایط عفو زندانیان چیست؟ بررسی کامل در سال (1403)

شرایط عفو زندانیان و محکومان در سال 1403 را در ادامه مورد بررسی قرار خواهیم داد. این نوشتار حاوی مطالب مفیدی راجع به عفو عمومی و عفو خصوصی یا موردی است.

عفو در لغت دارای معانی گوناگونی است که عبارتند از: گذشت، مغفرت، آمرزیدن، ساقط کردن عذاب (1) اما در اصطلاح حقوق کیفری عفو به معنی اقدامی است که با تصویب نهادهای حکومتی اعم از نهاد رهبری، مجلس قانونگذاری به منظور موقوف ماندن تعقیب متهمان و یا بخشودن تمام یا قسمتی از مجازات محکومان صورت میگیرد. این تعریف عام است و شامل عفو خصوصی و عفو عمومی هردو می شود.(2)

شرایط عفو عمومی زندانیان

عفو عمومی صرف نظر از شخص خاصی، عناوین مجرمانه را در مقطعی خاص ازبین می برد. این امر را می توان تفاوت ماهوی عفو عمومی و نسخ قانون جزا دانست. این نوع عفو معمولاً پس از تحولات اجتماعی و انقلاب های مردمی صادر می شود تا محکومیت بیش از انقلاب محکومین، بلااثر تلقی گردد. (3)

بعنوان نمونه ای از این نوع عفو؛ می توان به لایحه قانونی عفو عمومی متهمان و محکومان جزایی مصوب 13/06/1358 شورای انقلاب اشاره نمود. ماده واحدۀ مزبور مقرر می دارد:” کلیه کسانی که تا تاریخ تصویب این قانون در مراجع قضایی مورد تعقیب قرار گرفته اند. اعم از اینکه حکم قطعی درباره آنان صادر شده یا نشده باشد، حسب مورد از تعقیب یا مجازات معاف خواهند شد و این عفو تاثیری در حقوق خصوصی متضرر از جرم ندارد و هرگاه متضرر از جرم در موعد قانونی از دادگاه جزا مطالبه ضرر و زیان از جرم در موعد قانونی از دادگاه جزا مطالبه ضرر و زیان کرده باشد، دادگاه به دعوی مزبور رسیدگی و نسبت به ضرر و زیان حکم مقتضی خواهد داد. لایحه قانونی یاد شده همانطور که ملاحظه گردید مشتمل بر ماده واحده و سه تبصره می باشد که تبصره2 آن برخی جرائم مانند تصرف غیرقانونی و اختلاس بیش از مبلغ پانصد هزار ریال و ارتشاء بیش از مبلغ پنجاه هزار ریال قتل عمدی و قتل در حکم عمدی و اعمال منافی به عنف و…از شمول عفو مستثنی گردیده اند.

عفو در قانون مجازات اسلامی

عفو در قانون مجازات اسلامی در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، قانونگذار عفو عمومی را در مادۀ 97 به نحو ذیل پذیرفته است:” عفو عمومی که به موجب قانون در جرائم موجب تعزیر اعطاء می شود، تعقیب و دادرسی را موقوف می کند. در صورت صدور حکم محکومیت، اجرای مجازات موقوف و آثار محکومیت نیز زائل می شود.”

ویژگی های عفو عمومی

براساس مادۀ 97 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 می توان چهار خصوصیت برای عفو عمومی در نظر گرفت.

عفو عمومی به موجب قانون اعطاء می شود. بنابراین برای آن بایستی مجلس شورای اسلامی اقدام به قانونگذاری نماید.
عفو عمومی صرفاَ در جرایم قابل تعزیر قابل اعطاء می باشد. بنابراین امکان اعطاء عفو عمومی در حدود و قصاص و دیه وجود ندارد.
این نوع عفو در تمام مراحل دادرسی می تواند اعطاء گردد. لذا چنانچه در فرضی که تعقیب هنوز شروع نشده، تعقیب صورت نخواهد گرفت و در فرض شروع تعقیب، باید قرار موقوفی تعقیب و در صورت صدور حکم محکومیت حکم به مرحله اجرا در نخواهد آمد و همچنین در صورتی که حکم محکومیت درحال اجرا باشد، اجرای حکم متوقف خواهد شد و در صورت اجرای حکم، آثار مقتضی می گردد.
اجرای عفو عمومی باعث از بین رفتن محکومیت از سجل کیفری مرتکب می شود. بنابراین در صورت ارتکاب مجدد جرم مرتکب مشمول عنوان تکرار جرم نمی شود.

باید خاطرنشان نمود که بعد از انقلاب اسلامی تاکنون قانونی برای عفو عمومی ازسوی مجلس شورای اسلامی به تصویب نرسیده است.(4) و تنها مورد، همان لایحه قانونی عفو عمومی مصوب شورای انقلاب می باشد که ذکر گردید.

عفو خصوصی

نوع دیگری از عفو را می توان عفو خصوصی دانست. باید توجه داشت که عفو خصوصی متفاوت است با آزادی مشروط. این عفو جنبه شخصی داشته و معمولاً از ان تحت عنوان عفو موردی یاد می شود. قانونگذار در مادۀ 96 بدون آنکه به عبارت “عفو خصوصی” اشاره مستقیمی داشته باشد، مقرر می دارد:” عفو یا تخفیف مجازات محکومان در حدود موازین اسلامی، پس از پیشنهاد رئیس قوه قضائیه با مقام رهبری است.” در خصوص عفو می توان به نکات مهمی به شرح زیر اشاره نمود.

مقام اعطاء کننده عفو خصوصی

تنها مقام اعطاء کننده عفو خصوصی، مقام رهبری بوده که البته به موجب پیشنهاد رئیس قوه قضائیه صورت می گیرد.

چه کسانی می توانند درخواست عفو را مطرح کنند؟

مطابق با مادۀ 6 آیین نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین، اشخاص ذیل می توانند درخواست عفو را مطرح کنند:

1- رئیس دادگستری مربوط

2- دادستان مربوط

3- قاضی ناظر زندان مربوط

4- رئیس زندان مربوط

5- محکوم علیه

6- پدر و مادر و همسر و فرزندان محکوم علیه.

مناسبت های اعطای عفو

مطابق با مادۀ 23 آیین نامه مزبور 13مناسبت به عنوان مناسبت های عفو، تخفیف و تبدیل مجازات از قبیل: ولادت حضرت رسول اکرم(ص)، مبعث رسول اکرم(ص)، ولادت حضرت امیرالمومنین(ع)، عید سعید قربان،عید سعید فطر، سالروز پیروزی انقلاب اسلامی، 22 بهمن و…بعنوان مناسبت های اعلام تعیین شده است.

البته مناسبت ها، منحصر به موارد یاد شده نیستند و مطابق بند 14 مادۀ یاد شده در سایر مناسبت هایی که مقام رهبری موافقت فرمایند، امکان اعطای عفو وجود دارد.

عفو شامل چه کسانی می شود؟

عفو خصوصی صرفاً شامل محکومین می باشد فلذا کسانی که حکم محکومیت قطعی نیافته اند مشمول این نوع عفو نخواهند بود. مجازاتهای قصاص و دیه، از آنجائیکه جزء حقوق الناس می باشد، مشمول عفو خصوصی نیز نمی باشند.

تمام مجازات های تعزیری مشمول عفو خصوصی بوده و مجازاتهای حدی بجز قذف، در صورت توبه مرتکب حتی پس از اثبات جرم، دادگاه می تواند عفو مجرم را دراین قبیل جرائم توسط رئیس قوه قضائیه از مقام رهبری درخواست نماید.

عفو شامل احکام کدام دادگاه ها می شود؟

عفو خصوصی تمام مجازات ها اعم از اصلی و تکمیلی را که از دادگاه های عمومی و انقلاب و دادگاه های اختصاصی (دادگاه ویژه روحانیت، دادگاه، نظامی) صادر شده است، شامل می شود.

جنبه شخصی عفو خصوصی

از آنجائیکه عفو خصوصی (برخلاف عفو عمومی) کاملا جنبه شخصی دارد و به بعضی از محکومان مستقلاً و منفرداً اعطاء می گردد، لذا باید از استحقاق استفاده و برخورداری از این عفو را داشته باشند.

عفو محکومان به حبس ابد

در خصوص محکومان به حبس ابد باید خاطرنشان نمود که این قبیل محکومان پس از تحمل ده سال حبس درخواست عفوشان پذیرفته می شود و پس از آنکه حبس آنان به پانزده سال تقلیل یافت. با گذشت پنج سال از تاریخ عفو قبلی می توانند درخواست عفو کنند.(5)

عفو شامل چه کسانی نمی شود؟

به موجب مادۀ 6 آیین نامه عفو، برخی محکومیت ها از قبیل، جاسوسی، محاربه، قاچاق سلاح و مهمات، اختلاس و ارتشاء و آدم ربایی، تجاوز به عنف، زنای محسنه و لواط در فرض اثبات با شهادت شهود عادل، مشمول عفو نمی باشند.